Ὑπάγονται οἱ μουσουλμάνοι στὰ «ἔθνη»; Εἶναι μέτοχοι της Διαθήκης τοῦ Ἀβραάμ; Πρωτ. Ι. Φωτόπουλου

Ὑπάγονται οἱ μουσουλμάνοι στὰ «ἔθνη»; Εἶναι μέτοχοι της Διαθήκης τοῦ Ἀβραάμ;
 

6. Καὶ ἄλλα ἀμείλικτα ἐρωτήματα, εἰδικώτερα γιὰ τὸ Ἰσλάμ. Ὑπάγονται οἱ μουσουλμάνοι στὰ «ἔθνη»; Ἡ ἐπικαιρότητα τῆς μαρτυρίας τῶν Νεομαρτύρων.

    Αὐτὰ ποὺ εἴπαμε προηγουμένως ἰσχύουν ἄραγε καὶ γιὰ τὸ Ἰσλάμ; Μήπως πρέπει κι ἐμεῖς, ὅπως ὁ Ἅγιος Ἀλβανίας, νὰ ἐντρυφήσουμε στὸ Ἰσλὰμ γιὰ νὰ κατανοήσουμε τὸ βάθος καὶ τὴν ἀξία του, νὰ μελετήσουμε τὶς «μυστικὲς ἐμπειρίες» τῶν δερβίσηδων «σούφι», γιὰ νὰ ἀνακαλύψουμε τὴ συγγένεια τῶν ἐμπειριῶν μας; (Αὐτὸ τάχα δὲν ὑποδηλώνει ἡ θέση τοῦ Ἀρχιεπ. κ. Ἀναστασίου ὅτι κατηγοροῦμε ὡς δαιμονικὲς τὶς ποικίλες θρησκεῖες, ἐπειδὴ ἔχουμε «ἀόριστες γνώσεις» γι’ αὐτὲς καὶ γιὰ τὶς δῆθεν μεγαλειώδεις ἐμπνεύσεις τους;
 Λοιπόν, δὲν μᾶς ἀρκεῖ ἡ εἰκόνα τοῦ Μωάμεθ ποῦ ἐπιβάλλει ἐξ ἀρχῆς μὲ τὸ σπαθὶ τὴ μυσαρή του πίστη, ἡ αἰσχρότητα τοῦ βίου του, ἡ ἀλληλεξόντωση τῶν διαδόχων του, τὰ πάθη τοῦ λαοῦ μας, οἱ στρατιὲς τῶν Νεομαρτύρων γιὰ νὰ πειστοῦμε περὶ τῆς δαιμονικῆς συνεργείας στὴν κατασκευὴ αὐτοῦ του θρησκεύματος27;
 Εἰδικὰ περὶ τῶν Νεομαρτύρων δὲν μᾶς ἀρκεῖ ἡ ὁμολογία τους καὶ ὁ ἔλεγχός τους στὴν ἄθεη διδασκαλία καὶ τὸ βίο τοῦ ψευτοπροφήτη; Οἱ Νεομάρτυρες, πολλοὶ ἀπὸ τοὺς ὁποίους στὸν καιρὸ τῆς ἀγνοίας τοὺς εἶχαν ἐξισλαμιστεῖ κι εἶχαν μαθητεύσει στοὺς «μεντρεσέδες» μαθαίνοντας ἀπὸ πρῶτο χέρι τί σημαίνει Ἰσλάμ, μήπως εἶχαν «ἀόριστες γνώσεις», μήπως παρανοοῦσαν τὸ «βάθος» τῆς μουσουλμανικῆς πίστεως, μήπως δὲν κατανοοῦσαν τὶς «ὑψηλὲς διαισθήσεις» καὶ «ἐμπειρίες» τῶν δερβίσηδων;
Κι ἄλλο ἐρώτημα: Ὑπάγονται οἱ μουσουλμάνοι στὰ «ἔθνη»; Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ζώντας στὰ χρόνια της Τουρκοκρατίας, ἔχοντας ἐμπειρία τοῦ Ἰσλάμ, ἔχοντας συγγράψει καὶ συλλέξει συναξάρια τῶν Νεομαρτύρων ἑρμηνεύει τὸ στίχο Ἃ' Κόρ. 10,20 («ἃ θύει τὰ ἔθνη, δαιμονίοις θύει καὶ οὐ Θεῶ, οὐ θέλω δὲ ὑμᾶς κοινωνοὺς τῶν δαιμονίων γίνεσθαι») καὶ προσθέτει σὲ ὑποσημείωση: «Ἀπὸ τὰ λόγια ταῦτα συμπεραίνομεν ὅτι οἱ Χριστιανοὶ δὲν πρέπει νὰ τρώγουν καὶ ἀπὸ τὰ κουρμπάνια, ὅπου θυσιάζουν οἱ Ἀγαρηνοὶ εἰς τὸ μπαϊράμι τῶν, οὔτε ἀπὸ τὰς θυσίας ὅπου κάμνουν ὅταν σουνετίζουν28 τὰ παιδία τῶν, ἢ ὅταν ὑπανδρεύονται, ἢ ἀπὸ ἄλλας τοιαύτας σιγχαμερᾶς θυσίας τῶν ἐπειδὴ κατὰ τὸν Σολομώντα "θυσία ἀσεβῶν βδέλυγμα Κυρίω" (Παρ. 21, 27)29 ... ὅθεν ἁμαρτάνουσι μεγάλως ἐκεῖνοι ὅπου τρώγουν ἀπὸ τὰς μιαρᾶς θυσίας ταύτας καὶ πρέπει νὰ ἐπιτιμῶνται ὑπὸ τοῦ Πνευματικοῦ καὶ νὰ κανονίζωνται».

Ἀφοῦ λοιπὸν ἡ ἁγιοπνευματικὴ ἐμπειρία τοῦ Ὁσίου Νικόδημου ἀλλὰ καὶ συνόλου τῆς Ἐκκλησίας μαρτυροῦν περὶ τοῦ βδελυκτοῦ τῆς ἀσεβοῦς πίστεως τῶν μωαμεθανῶν καὶ τῆς ταυτίσεώς της μὲ τὴ βδελυρότητα τῶν εἰδώλων, πὼς μπορεῖ ὁ Ἀρχιεπ. κ. Ἀναστάσιος νὰ ἀρνεῖται τὴ δαιμονιώδη καταγωγή της καὶ νὰ ἀπαιτεῖ βαθύτερη γνώση τοῦ Ἰσλάμ;

7. Εἶναι οἱ Μουσουλμάνοι μέτοχοι της Διαθήκης τοῦ Ἀβραάμ;

   Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἀλβανίας ἰσχυρίζεται ὅτι «οἱ μουσουλμάνοι, τονίζοντας τὴν ἀφοσίωσή τους στὸν Ἀβραάμ... συμμετέχουν σ' αὐτὴ τὴ διαθήκη, ἔχοντας κάνει μία ἰδιότυπη ἱστορικὴ κίνηση πρὸς τὰ πίσω» (σ. 166). Αὐτὲς οἱ ἀπόψεις ἔχουν καμμιὰ σχέση μὲ ὀρθόδοξη θεολογία;
Ὑπάρχει καμμιὰ ...ἰδιότυπη μηχανὴ χρόνου νὰ μᾶς γυρίσει στὸ παρελθὸν στὰ χρόνια πρὶν τὴ γέννηση τοῦ Χριστοῦ ἢ ἀκόμα πιὸ πίσω στὰ χρόνια του Ἀβραὰμ καὶ τῆς διαθήκης του; Τί εἴδους ἀφοσίωση δείχνουν οἱ Μωαμεθανοὶ στὸν Ἀβραάμ; Ὅπως λέγει ὁ Χριστὸς «ὁ Ἀβραάμ... ἠγαλλιάσατο ἴνα ἴδη τὴν ἡμέραν τὴν ἐμὴν καὶ εἶδε καὶ ἐχάρη» (Ἰω. 8, 56).
Ἡ μεγαλύτερη χαρὰ τοῦ Ἀβραὰμ ἦταν τὸ «σπέρμα» του, ὁ Χριστός. Ἀντίθετα οἱ Μουσουλμάνοι ἀρνοῦνται τὴ θεότητα τοῦ Χριστοῦ, μισοῦν τὸν τίμιο Σταυρό, κατασφάζουν ὅσους χαίρονται τὴν κοινωνία μὲ τὸν Χριστό, τοὺς Χριστιανούς, τοὺς κληρονόμους τῆς διαθήκης καὶ τοὺς ὀνομάζουν «γκιαοὺρ» δήλ. ἀπίστους!

Ἀλλὰ ἂς ἐξηγήσουμε ποιὰ εἶναι ἡ διαθήκη τοῦ Ἀβραάμ. Στὴ Γένεση, ὁ Θεὸς συνάπτει μία διαθήκη, κάνει μία συμφωνία μὲ τὸν Ἀβραὰμ καὶ τοῦ δίνει μία ἐπαγγελία, μία ὑπόσχεση: «ἐνευλογηθήσονται ἐν τῷ σπέρματί σου πάντα τὰ ἔθνη τῆς γὴς» (Γέν. 22,18).
Ἐξηγώντας ὁ Ἄπ. Παῦλος τὰ σχετικὰ μὲ τὴ διαθήκη αὐτὴ γράφει στοὺς Γαλάτες: «τῷ δὲ Ἀβραὰμ ἐρρέθησαν αἳ ἐπαγγελίαι καὶ τῷ σπέρματι αὐτοῦ" οὐ λέγει, καὶ τοῖς σπέρμασιν, ὡς ἐπὶ πολλῶν, ἀλλ' ὡς ἐφ' ἑνός, καὶ τῷ σπέρματί σου, ὃς ἐστὶ Χριστὸς» (Γάλ. 3, 16). Μὲ τὸν Χριστό, τὸ «σπέρμα» τοῦ Ἀβραάμ, ἐκπληρώνονται οἱ ἐπαγγελίες τοῦ Θεοῦ στὸν Ἀβραάμ, ἡ διαθήκη του μὲ τὸν Θεό.
Ὁ Κύριος ἠμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς εἶναι, διὰ τῆς προσλήψεως τοῦ ἀνθρωπείου φυράματος, τῆς ἀνθρωπινῆς δήλ. φύσεως καὶ τῆς θεώσεώς της ἐν τῷ προσώπώ Του, κληρονόμος τῶν ἐπαγγελιῶν τοῦ Θεοῦ πρὸς τὸν Ἀβραάμ.
 Καὶ καλεῖ πάντα τὰ ἔθνη, κάθε ἄνθρωπο σὲ κοινωνία μαζί Του δωρίζοντάς τους αὐτὴ τὴν ἐπαγγελία δήλ. τὴ θέωση, τὴ σωτηρία. Αὐτὴ ἡ κοινωνία πραγματώνεται ἐν τὴ Ἐκκλησία Του, δηλ. ἐν τὴ Ὀρθοδόξω Ἐκκλησία — ἄλλη Ἐκκλησία δὲν ὑπάρχει.

Ἔτσι συμμετοχὴ στὴ διαθήκη τοῦ Ἀβραὰμ σημαίνει σωτηρία. Μέτοχοι σ' αὐτὴ τὴ διαθήκη εἶναι μόνο οἱ πιστεύοντες καὶ βαπτισθέντες στὸν Χριστό. Ἰδοὺ τί λέγει ὁ Ἀπόστολος: «Ὅσοι γὰρ εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε. Οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ, πάντες γὰρ ἠμεῖς εἰς ἔστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ. εἰ δὲ ὑμεῖς Χριστοῦ, ἄρα τοῦ Ἀβραὰμ τέκνα ἐστὲ καὶ κατ' ἐπαγγελίαν κληρονόμοι» (Γάλ. 3,27-29).
Ὅσοι λοιπὸν εἶναι βαπτισμένοι ὀρθοδόξως, εἶναι τοῦ Χριστοῦ, καὶ γι' αὐτὸ εἶναι τέκνα πνευματικά του Ἀβραάμ, συμμετέχουν στὴ διαθήκη του καὶ εἶναι κληρονόμοι ὅπως κι ἐκεῖνος τῶν ὑποσχέσεων τοῦ Θεοῦ δηλ. τῆς Βασιλείας Του.

Αὐτὴ εἶναι ἡ ὀρθόδοξη βιβλικὴ ἑρμηνεία τῆς δοθείσης, στὸν Ἀβραὰμ Διαθήκης, δήλ. ἡ ἑνιαία θεώρηση τῆς Θείας Ἀποκαλύψεως, ἡ ἑρμηνεία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης διὰ τῆς Καινῆς, καὶ τῆς Καινῆς Διαθήκης διὰ τῆς Παλαιᾶς. Χωρὶς τὴ μία εἶναι ἀκατανόητη ἡ ἄλλη.
Οἱ ἅγιες Γραφὲς ἀνήκουν στὴν Ἐκκλησία. Η Π. Δ. δὲν εἶναι πλέον ἡ Γραφὴ τῶν Ἑβραίων. Τὴν ἀφήρεσε ὁ Χριστὸς λόγω τῆς ἀποστασίας καὶ τῆς ἀπιστίας τῶν Ἰουδαίων. Τοὺς εἶπε: «Ἰδοὺ ἀφίεται ὑμὶν ὁ οἶκος ὑμῶν ἔρημος» (Μάτθ. 23, 38). Καὶ εἶναι ἐμφανὴς ἡ ἐγκατάλειψη τοῦ Θεοῦ. Μέσα ἀπὸ μία διεστραμμένη ραβιννικὴ καὶ καββαλιστική, ἀποκρυφιστικὴ ἑρμηνεία τῆς Π. Δ. ὁ Ἰουδαϊσμὸς ἔφθασε ἐλεγχόμενος ἀπὸ τὸ Σιωνισμό.

Ἐπανερχόμεθα γιὰ νὰ ποῦμε ὅτι ἂν σεβόμεθα τὸ Εὐαγγέλιο, δήλ. ἂν εἴμαστε Χριστιανοί, δὲν μποροῦμε νὰ ἑρμηνεύσουμε τὴν Παλαιὰ Διαθήκη χωρὶς τὴ βοήθεια τῆς Καινῆς. Δὲν δικαιούμεθα ἐν προκειμένω, ἀφοῦ ὁ θεῖος Ἀπόστολος μᾶς λέγει ρητῶς ὅτι μ ὁ ν ο οἱ πιστεύοντες στὸν Χριστὸ εἶναι μέτοχοί της διαθήκης, νὰ διευρύνουμε ἀνεπίτρεπτα τὴν ἔννοια καὶ τὸ περιεχόμενο τῆς Διαθήκης πρὸς τὸν Ἀβραὰμ γιὰ νὰ χωρέσει μέσα τῆς ὁ δαιμονόπληκτος Μωάμεθ καὶ ἡ «πνευματικότητά» του.

Ὡστόσο γιὰ νὰ καταδειχθεῖ τὸ ἀσύστατό του ἰσχυρισμοῦ ὅτι καὶ οἱ μουσουλμάνοι μετέχουν στὴ διαθήκη τοῦ Ἀβραὰμ ἂς δοῦμε τί λέγει σχετικῶς ἡ ἴδια καὶ ἀπὸ μόνη της ἡ Π. Διαθήκη: «εἶπε δὲ ὁ Θεὸς τῷ Ἀβραάμ... ἰδοὺ Σάρρα ἡ γυνή σου τέξεται σοὶ υἱὸν καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰσαὰκ καὶ στήσω τὴν διαθήκην μου πρὸς αὐτὸν εἰς διαθήκην αἰώνιον καὶ τῷ σπέρματι αὐτοῦ μετ' αὐτόν. Περὶ δὲ Ἰσμαὴλ ἰδοὺ ἐπήκουσά σου.
Ἰδοὺ εὐλόγησα αὐτὸν καὶ αὐξάνω αὐτὸν καὶ πληθύνω αὐτὸν σφόδρα... τὴν δὲ διαθήκην μου στήσω πρὸς Ἰσαάκ, ὂν τέξεται σοὶ Σάρρα...» (Γέν. 17, 19-21). Λοιπὸν ὅπως κι ἂν ἐννοήσει κανεὶς τὴ διαθήκη τοῦ Ἀβραάμ, ὁ Θεὸς ἀποκλείει ὁποιονδήποτε πλὴν τοῦ Ἰσαὰκ καὶ τῶν ἀπογόνων του ἀπ' αὐτὴ τὴ διαθήκη μὲ πρῶτο καὶ καλλίτερο τὸν Ἰσμαήλ, τοῦ ὁποίου ἀπόγονοι (Ἰσμαηλίτες) θεωροῦνται ἀπὸ πολλοὺς οἱ Μουσουλμάνοι.

Ἐδῶ θέλουμε νὰ δηλώσουμε, ἔστω καὶ μὲ κίνδυνο νὰ παρεξηγηθοῦμε, ὅτι οἱ σναιρεθέντες ἰσχυρισμοὶ δὲν φανερώνουν ὀρθόδοξη θεολογικὴ προσέγγιση στὴν ἁγιογραφικὴ ἀλήθεια, ποὺ νὰ ἀντέχει σὲ ὑπεύθυνη κριτική. Μοιάζουν μὲ μία συναισθηματική, λεκτικὴ προσπάθεια νὰ δικαιώσουμε τὴν πλάνη, ἔστω κι ἂν γίνεται αὐτὸ μὲ τὶς καλλίτερες, ἀγαθότερες προθέσεις, μὲ τὴ διάθεση νὰ προσεγγίσουμε καὶ νὰ βοηθήσουμε τοὺς ἄλλους.

Πάντως αὐτὴ ἡ «νέα» θεολογία περὶ τῶν ὁμοιοτήτων τῶν τριῶν μονοθεϊστικῶν θρησκειῶν μὲ βάση τὴ διαθήκη τοῦ Ἀβραὰμ δὲν εἶναι ἔργο τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀλβανίας μόνον. Εἶναι μία παλιά, ἁμαρτωλὴ Ἱστορία κατασκευασμένη στὰ θρησκειολογικὰ ἐργαστήρια τοῦ Οἰκουμενισμοῦ. Ἤδη ἀπὸ τὸ 1971 τὸ Π.Σ.Ε. εἶχε συστήσει Ἐπιτροπὴ Διαλόγου μετὰ τῶν λαῶν Ζωσῶν Πίστεων καὶ Ἰδεολογιῶν, ἐνῶ ἡ Β' Βατικανὴ ψευδοσύνοδος μὲ τὴν δήλωση Nostra Aetate δήλωνε «ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἀτενίζει μὲ ἐκτίμηση τοὺς μουσουλμάνους, ποὺ λατρεύουν τὸν μόνο ζωντανὸ καὶ ἀληθινὸ Θεό». Συνεχεῖς διάλογοι, ἀλλεπάλληλες συσκέψεις, διασκέψεις, συμπόσια, συνελεύσεις, ἐπιτροπὲς καλλιεργοῦν αὐτὸ τὸ κλίμα καὶ ὁμιλοῦν περὶ τῶν τριῶν «ἀβρααμικῶν πίστεων», δήλ. τοῦ Χριστιανισμοῦ, τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ καὶ τοῦ Ἰσλάμ.

Σ' αὐτὲς τὶς διαθρησκειακὲς προσπάθειες ἦταν πάντοτε ἐνεργὸς παράγων ὁ Ἀρχιεπίσκοπος κ. Ἀναστάσιος, ὡς ἐπίσκοπος Ἀνδρούσης31. Ὅλες αὐτὲς οἱ διαθρησκειακὲς ζυμώσεις μόλυναν πολλοὺς θεολόγους καὶ κληρικοὺς ποὺ μὲ ἀνεπίτρεπτη εὐκολία διακηρύττουν ἕνα Θεὸ κοινὸ γιὰ τὶς τρεῖς θρησκεῖες. Ἔτσι διαβάζουμε: «Ὅλα αὐτὰ τὰ τρία θρησκεύματα, χωρὶς νὰ θέλω νὰ τὸ πάω ἀλλοῦ, ἔχουν κοινὸ Θεό, τὸν Θεὸ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τὸν Θεὸ τῶν Πατέρων μας! Αὐτὸ εἶναι ποὺ μᾶς ἑνώνει...»32.

 8. Ὅλες οἱ προηγούμενες τοποθετήσεις, διάχυτες στὰ γραπτά του Ἀρχιεπ. κ. Ἀναστασίου, φανερώνουν ἕνα πανθρησκειακὸ συγκρητισμό;

Διερωτᾶται κανεὶς ἂν ὁ συγγραφεὺς μὲ τὶς θέσεις ποὺ διατυπώνει καὶ τὶς ὁποῖες ἐξετάσαμε προηγουμένως προωθεῖ κάποιο εἶδος συγκρητισμοῦ. Ἐκ πρώτης ὄψεως φαίνεται πὼς ὄχι. Ἀντιθέτως διακηρύττει ὅτι δὲν υἱοθετεῖ «ἀδογματικές, ἄχρωμες, θρησκευτικὲς διατυπώσεις» (σ.33), ὅτι ὅπως καὶ ὁ Ἄπ. Παῦλος δὲν δέχεται «συγκρητιστικὴ σύνθεση καί... κάλυψη τῆς οὐσίας τοῦ χριστιανικοῦ μηνύματος» (σ. 199), οὔτε τὴν ἄποψη «ὅτι δὲν ὑπάρχουν καὶ πάρα πολλὲς διαφορὲς» μεταξὺ τῶν θρησκευμάτων, «ὅτι ὅλα εἶναι ὅμοια» (σ. 186). Διακηρύττει ἐπίσης ἐπανειλημμένως «τὸ κατ' ἐξοχὴν γεγονὸς» τῆς σαρκώσεως τοῦ Λόγου (π.χ. σ. 37-40), ὁμιλεῖ περὶ τοῦ μυστηρίου τῆς Ἁγίας Τριάδος (π.χ. σ. 194), περὶ Ἁγίου Πνεύματος, περὶ Ἀναστάσεως κ.λ.π.

Βέβαια προσεκτικὰ μελετώντας διαπιστώνει κανεὶς ἀκύρωση τῆς Ὀρθοδόξου Θεολογίας ἀπὸ τὶς μοντέρνες συνέπειες τῶν δογματικῶν ἀναφορῶν τοῦ Ἁγίου Ἀλβανίας. Θὰ ἀναφερθοῦμε σ' αὐτὲς ἐκτενέστερα στὴ συνέχεια τοῦ πονήματός μας. Τώρα θὰ μείνουμε στὸ γεγονὸς ὅτι λεκτικὰ καὶ δογματικὰ μοιάζει νὰ ἀρνεῖται τὸ συγκρητισμό. Παρὰ ταῦτα ὑπάρχει σ' ὅλη τὴ σκέψη τοῦ μία βασικὴ θρησκειολογικὴ κατηγορία ποὺ καταφέρνει νὰ εἰσάγει τοὺς ἀναγνῶστες σ' ἕνα ρεαλιστικό, πρακτικὸ συγκρητισμό, ἀφήνοντας φαινομενικὰ ἀπείραχτο τὸ δογματικὸ-θεολογικὸ ὑπόβαθρο τῆς ὀρθοδόξου πίστεως. Κι αὐτὴ εἶναι ἡ θρησκευτικὴ ἐμπειρία.

______________________________________________________________________________

27. Σημαντικὴ κρίνουμε γιὰ μία πλήρη γνώση τοῦ Ἰσλὰμ καὶ τὴν ὀρθόδοξη στάση ἀπέναντί του, τὴν ἐργασία τοῦ Ν. Βασιλειάδου, Ὀρθοδοξία, Ἰσλὰμ καὶ πολιτισμός, Ἔκδοσις Ἀδελφότης Θεολόγων «Ὁ Σωτήρ», Ἀθῆναι 2001.

28. Δηλ. ὅταν κάνουν τὸ σουνέτι, τὴ μουσουλμανικὴ περιτομή.

29. Δὲν μποροῦμε νὰ πιστεύσουμε ὅσα εἶπε ὁ θεολόγος Α. Καριώτογλου σὲ ὁμιλία του ποὺ μεταδόθηκε στὶς 16-12-01 ἀπὸ τὸ Σταθμὸ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ὅτι δήλ. σύμφωνα μὲ πληροφορίες του, οἱ Χριστιανοὶ ἀνταλλάσσουν εὐχὲς μὲ τοὺς μουσουλμάνους τῆς Θράκης ὅταν ἔχουν Ραμαζάνι κι ὅτι πηγαίνουν καὶ τρῶνε ἀπὸ τὰ φαγητὰ ποὺ ἑτοιμάζουν στὰ καζάνια τους στὶς μιαρὲς γιορτές τους.

30. Νικόδημου Ἁγιορείτου, Ἑρμηνεία εἰς τὰς ΙΔ' Ἐπιστολᾶς τοῦ Ἄπ. Παύλου, τόμος Α', σ. 300, ὑποσ. 1. Ἐκδόσεις «Ὁ ἅγιος Νικόδημος» Ἀθῆναι 1971.

31. Σχετικὰ μὲ τὶς διαθρησκειακὲς προσπάθειες βλ. Βασιλείου Σταυρίδου - Εὐαγγελίας Βαρέλα, Ἱστορία τῆς Οἰκουμενικῆς Κινήσεως, σὲλ 502-519 καὶ στὸ ὑπὸ κρίσιν βιβλίο «Παγκοσμιότητα καὶ Ὀρθοδοξία», ὅσο λέγει γιὰ τὸν ἑαυτὸ τοῦ ὁ συγγραφεὺς (σ. 154-155).

32. Ἀρχιμ. Ἀνανίας Κουστένης, Λόγοι Β', Ἐκδόσεις Ἁρμός, σ. 78.

egolpion.com
http://anavaseis.blogspot.gr/2012/07/blog-post_5700.html